"Kupido, Sin-o Sa Ila Nga Duha?"

Nobela Ni: Ric T. Grozen
Katapu: Sumakwelan-Iloilo
Arevalo, Iloilo City

(Ika-2 Nga Gua)

"WALA mo bala masat-oaman?" maligdong nga natuaw ni Cassie. Daw may pagpanghikay sia sa trabaho sang imo Mama sa Red Cross kag daw ginapakanubo ang trabaho sang imo utod nga si Sarah bilang salesgirl sa Military Supply Store nga nagabaligya uniporme, combat shoes, parapharnelias kag madamu pa nga iban. Kag isa pa, ikaw daw isa ka pamahog sa iya, sa porma mo nga mabatu man sa iya. Ang tawo nga kasubong ni Mr. Suelo indi gid magpasugot sina. Gusto niya nga sia lang ang magdaugdaog sa iban."
"Pero ang imo pangsabat kaina sa iya, isa ka pagpasat-om nga ikaw daw may ikasa man sa iya." Iya ginpasiplatan si Cassie kag naghimutad nga may pagdayaw. "Maayo gid kaina ang imo pagpaathag kay Mr. Suelo, apang daw nagakontra ka sa iya 'di maayo nga pagtrato sa mga babayeng' estudyante." Ginlubag niya ang knob sang ganhaan. "Nagalaom ako nga indi mo gid masiado sia nga ginasunlog," ang iya pahanumdom.
"Ah, indi, a." Panug-an ni Cassie.
May pagduda si Myra. "Ang imo kaina nga pagpanabat sa klasehan wala gid sing diplomasya." Dayon iya natulod ang ganhaan kag nag-abre sing gamay kag iya nakita si Miss Solera. Ini sia matambok kag putot, pero mahinangpanon nga English teacher in Literature. Kag nagahana na sia nga magsulod, apang nagatalikod.
"Indi ka magkabalaka," siling ni Cassie nga nagakadlaw. "Ang akon Papa amo ang doctor ni Mr. Suelo kag nasigahum ko nga iya ako sing maayo nga pagatratuhon kasubong man sang iban naton nga ka-klase nga babaye. Basta indi niya ako pagpakitaan sang iya sobra nga pagkasuplado, indi ako magtuga sang gamo."
"Kon suplado sia, may diutay ka man nga pagkasuplada," langas ni Myra.
Si Miss Solera nakatalupangod sa pagpabilin ni Myra sa bukana sang ganhaan. "Dali na, sulod na," ang maalumanay kag talaahon nga pangagda. "Its time for Shakespeare. Indi ka na sagi sa pagtayudtayod dira. Magdalidali ka padulong sa imo pulongkuan."
Sa pinsar ni Myra, nanamian gid sia kay Miss Solera, gani iya ini ginyuhoman nga nagapanapot sing mahalog nga above-the-knee nga mini skirt kag may madalom nga korte sang neckline nga ginbagayan sang iya apple-green nga blouse. May pagkahirup nga nagpatonga sa ila, nagsugod sadtong' ila pagsugilanonay natuhoy kay Mr. Suelo sang nagligad pa nga bulan. Sia nagakatingala kon naapektohan man sia sa mga pabatibati kag pagpang-insulto ni Mr. Suelo sa mga babayeng' estudyante. Daw indi sia magpati nga si Miss Solera nga isa ka palawakal kag indi ini makamuno ukon makasaway kay Mr. Suelo. Ayhan ang kasubong sa iya nga ginabuhos ang tinion sa paghangop sa iya mga estudyante, wala na nagasapak sa kasubong ni Mr. Suelo.
"Magpadulong ka na sa imo pulongkuan, Myra," ang may kainit nga mandu niya sa nagatalikod man gihapon nga si Myra. Matiuntion daw wala man gihapon nagahulag si Myra. Gani ginhunos niya ang lapis nga natasok sa iya napungos nga buhok, gintulotudlo si Myra. "Gusto mo isulat ko diri sa akon listahan nga ikaw late?"
Gintakop ni Myra ang ganhaan, gilayon nga nagderetso sa iya pulongkuan kag sang makapungko, ginpasiplatan si Miss Solera, indi man niya mahilom nga akig ini kay sa baylo, iya pa gani nakita ang ginahimunggan nga pagkadlaw sini.
Nakatayhum man si Myra, patimaan nga iya man nagustohan ang English subject, labi na gid ang mabuot kag halos kasugilanon pirme nga si Miss Solera. Nagdurop sia pagpamati sa lecture natuhoy sa funeral oration ni Mark Anthony, gikan kay Julius Caesar.
Sang matapos ang klase, sa girls locker room, nag-ilis si Myra sang khaki skirt nga ginbagayan sang iya puti nga blusa.
Samtang nagahinampot si Myra sa rotunda, nasipat niya ang pila ka awto nga nagahilera. Kay sa kada Martes kag Huwebes nagatagbuanay sila diri sang mga kaupod sa mas temprano pa sa aga, mga, alas seis sa pagpatigayon sang ila driving lesson.
Ang rotunda masami nga istambayan. Sang hinal sa malayo nga bahin, iya nasipat ang pila ka lanubo nga kalalakin-an nga sakay sa ila motorcycle nga nagasundanay para sa ila man nga motorcycle training. Tanan sila nakasuksok sang maong nga jacket, iban may kalu, ang iban wala. Sa ila nga pagtupad, sila sing makadali nga nagdulog sa paghimutad, mapang-usyuso nga panulok sa mga kabataang' babaye nga nagatindugon sa ila tagsa ka salakyan.
Sang makalumbos na ang mga naka-motorcycle ang mga kababayen-an nagpahamtang sang ila salakyan sa posisyon nga paaatras, kay sa sina nga adlaw maga-ensayo sila sa pagmaneho sing paatras kag pag-zigzag sa white peg markings. Si Myra sa iya nga pagtantiar iya ini masarangan.
Si Miss Facundo, and driver instructor, may daku lawas nga pagkababaye kag may masungit nga pangguyahon, samtang nagapudagpodag sa tunga sang dalan. "Attention!" Ang nagangurob nga mandu sa nagadaguob nga tingog nga nagpahinuganas sa mga babaye sa paglinya. "Ready!" mandu niya sa mga kababayen-an nga nakasakay na sa ila mga awto. "Start engine!"
Gin-start ni Myra ang iya four- cylinder-engine Pick-up. Nagbagrong ini nga daw nagapusnga sa iya pagtapak sa gasolinador kag ang salakyan naga-uloignok sa pagbutyog, apang ginatapan nikya ang brake. Sia nagpadayon sa pagpaandar, ginapisga ang manibela, ang panulok nagabalikid sa likuran, tubtob nga may mabatian nga pagmandu sa pag-atras. "Drive in reverse between the pegs!"
Si Myra may pagkasampaton sa pagmani-obra sa pag-zigzag sang iya awto nga Ford agud malikawan ang mga white peg markings. Matiuntion pa, una niya nga nalab-ot ang punta. Daw halos niya pisgaon ang busina sa pagpatimaan nga nakatapos na sia, apang nagdulog sa paghulat sa masunod nga igamandu ni Miss Facundo.
Si Myra indi manegar nga sampaton gid man sa pagmaneho, pero kon mahibal-an lang ni Miss Facundo ang iya matuodtuod nga edad, indi gid sia pagpahanugotan sa pagsulod sa amo nga driving training. Agud mangin-eligible sa amo nga training, ang aplikante dapat sa husto nga edad nga 18, pero naisip ni Myra nga a little white lie wouldn't hurt anyone particularly when she was a good driver.
Sia nakatayhum sang iya madumdoman nga ang iya first reporting sadtong' nagligad nga Agosto, si Miss Facundo may pagsuspetso sa iya pagkalamharon, gintuloktulok sia halin sa ulo tubtob sa dapadapa sang iya mausisaon nga panulok, sia bala ara na sa edad nga 18? Pero sang sia ang makademonstrar sang iya abilidad, si Miss Facundo nakadayaw sa iya nga wala na magpadayon sa madamu pa nga kwestyun.
Nahihal-an ni Myra nga sia maka-drive sing maayo labi pa sa iban
nga kababayen-an ukon kalalakin-an man, ini tungod nga ang iya utod isa ekselente nga manogtudlo. Si Michael nagtudlo sa iya sang sia 14 anyos pa lamang kag iya ginmaneho ang salakyan palibot sa siudad. Ang ila wala madipara nga Ford auto, wala makadalagan halos isa ka tuig bangod si Michael gindestino bilang army sa Mindanao. Ang una nga ponto nga makakinot sila sa paggasto sang kwarta nga inogbakal sang gasoline. Ang pungsod nagapatuman sang gasless Sunday nga pagsulondan. Si Madeline, ang mama ni Myra nagsiling, this would be a gasless daily for us. Mahimu man sila makasakay sa public transportation.
Matapos ang pag-atras, ang mandu naman sa iya. "Turn right!" Si Miss
Facundo dayon tudlo sang dalan nga pagaagyan.
Si Myra gilyon nga nag-start sang salakyan, dayon ginlubag ang manibela patuo. Nagalargo na si Myra sang mabatian."Dulog! Mag-atras ka!"
Si Myra nagkonsentrar, gintapakan ang brake kag maabtik nga ginpaatras ang salakyan. Kag sa iya hinali nga pag-atras, ang isa ka babaye nga nagadala man sang salakyan, nakasiyagit kay nanipisan gid lang nga masagairan sang salakyan ni Myra. Kag sa iya naman hinali nga pagdulog, sa iya pangulihan, iya nabatyagan ang gulpe nga pagpreno sang isa ka truck, gani gintapakan ni Myra ang gasolinador kag nagbutyog ang salakyan, nalikawan ang mahimu tani nga aksidente nga pagdumpog sa iya Ford.
Matapos ang isa ka oras nga pag-ensayo, ila ginpadulog nga pahilera ang salakyang sa West Avenue, malapit sa garahe ni Miss Facundo kon diin sila gin-dismiss. Si Myra nagsenyas sa iya kamot sa iya mga kaupdanan sa pagpaalam. Ang apat ka may edad na nga mga babaye ginrekomenda ni Miss Facundo nga sila pagatagaan sing obra, sila ang magamaneho sang apat ka ambulansia sang siudad sa masunod nga semana. Malipayon ang apat. Tani gusto man ni Myra nga maka-drive sang ambulansia, pero agud mangin-eligible, dapat may one year training and be twenty one years old.
Indi na makapalusot pa si Myra diri. Ang importante sa iya nga makatapos sia sa high school. Maga-senior na sia sa masunod nga tuig. Ulo-agwantahon lang niya ang mga pagtamay kag pagyubit ni Mr. Suelo, kon kaisa nakapaminsar sia nga magbiya na sa eskwelahan.
Nagaamat na dulom sang magpauli si Myra gikan sa bulothuan, may gin-research pa abi sia sa library kon ngaa nagab-ihan. Samtang gina-usoy niya ang Cherry Avenue padulong sa ila puloy-an, iya natangla ang masanaaw nga langit kon diin nagapakita ang lati nga bulan. Ang mga streetights nagaporma sing 'di kinaandan nga landong sa isa ka bahin sa isa ka pader nga semento. Nagahilapit na sia sa isa ka eskina sang iya matalupangdan ang nagapinunnsok nga mga kababayen-an kag sa iping sini ang nakaparada nga police van. May paggilinual sia nga nabatian. May ginapapuersa, ginatiklod pasaka sa van. May nagasinggit nga akig nga mga polis kag may pagsingitan man ang isa ka babaye, ilabi na gid kay ginayudyod, ginabutong pasaka sa van, nagatinguha sa pagpulok agud makapadlos sa magtimbang abaga nga pagdapit sa iya.
Nagkuob si Myra sa puongpuong nga may mga tanom, apang ginwahing ang mga magagmay nga mga sanga kag maglili, may madamu nga mga polis nga ginapanglagas ang iban nga kababayen-an, ang madakpan ginadala sa van. Si Myra, sa amo nga talan-awon nagginhawa sing madalom. Ano bala ining' nagakalahanabu? Ngaa ginapuersa ining' mga kababayen-an?
Sang hinali ang isa ka police patrol wagon nagdulog nga naga-eskrit pa ang goma sa kalsada nga semento, nagpanaog ang pila ka polis, ginwahig, ginpaniklod ang nagabalabag sa alagyan nga mga guban kag pag-abot malapit sa van ila ginpagwa ang ila mga batuta, ginhayaw, ginhan-osan ang iban. "Hala saka, mga magarot kamo nga mga demonstrador. May isa ka babaye nga nakaitum nga nakapadlos sa polis nga nagdalagan padulong sa ginapahamtangan ni Myra, sia liwat nga nagkuob agud indi makita, ang babaye may yellow sash sa hawak, ini nagapatimaan nga sia katapu sang Womens Movement, mga katapu sang kababayen-an nga nagademonstrar sa paghingamo nga mapasaka sa Kongreso ang ila ginahingyu nga deretso sang mga kababayen-an nga the right to suffrage ukon kinamatarong sa pagboto.
Nakaignok si Myra, natabunan ang baba sang makita nga ang isa maniwang nga babaye, ginhan-osan sang batuta kag natumba. Pila pa ka tion may tatlo ka polis nga nagpalapit, ang duha nagsagnoy paagi sa pagspit sang iya abaga, ang isa nag-uyat sa iya mga tiil, ginpasaka kag ginhal-id sa van ang nagalungayngay, makaluluoy nga babaye. Ang amo nga talan-awon daw indi na mabatas ni Myra, gin-alsa niya ang iya inumol, naghana tani nga madalagan agud ibuligan ang babaye, apang nagpalangurog ang iya mga tuhod, gani hustohan lang sia nga mag-uy-oy pausdang nga nagatulo ang luha kay wala gid sia sing mahimu.
May ara man nga kababayen-an nga naghinuganas sa pagpalagyo nga makita ang kakugmat sa ila mga guya, apang wala maabtan sang mga polis. May ara nga nagkaskas dalagan nga ginalagas sang isa ka pulis, gani nagkuob liwat si Myra sa katahanp nga basi sia maarestar man.
May ara nga nadakpan, apang maisog nga ginsipa ang isa ka pulis, nagwaras sa pagpnginpadlos, ang isa pa ka pulis naghan-os sa iya sang batuta kag nakita gid ni Myra nga natumba ang babaye nga duguon.
Kag sang mapuno na ang van kag ang police patrol wagon, amat-amat ini nga nag-idag-idag sa paglakat kag ginbayaan ang mahawan na nga eskina, wala na sing makita pa nga nagapinunsok nga kababayen-an.
Si Myra nakatangla sa estatwa ni Jose Rizal nga madalom ang pagpainuino. Sa diin ang demokrasya nga inyo ginpanikasogan agud mahilway ang amon pungsod? Demokrasya nga inyo ginhalaran sang inyo mahal nga kabuhi? Kon may kusog lang sia kaina sa pagmandu sa mga polis nga pagauntatan ang ila ginahimu nga kalakasan, apang wala gid.
Ang guya ni Myra nga daw mahibi, daw gusto niya nga magsinggit, pero wala sing tingog nga nagkawas sa iya baba. Iya pa ginapanalinga ang pagsiniyagit sang mga kababayen-an, iya ginpulot ang isa ka placard nga namusingan sing pagtapaktapak kag ginbasa sing matunog ang nasulat: Equality for Women. Ngaa bala nga nahadlok ang mga kapolisan sa ginapahayag nga sentimiento sa sining' placard? Ang iya tagipusuon daw na-mama sang martilyo, sang preska pa nga nagalabay sa iya kaisipan ang maisog nga mga babaye nga nagapakigbatu sa ila mga deretso. Ngaa nga ila ginakastigo ang indi makadepensa nga mga kababayen-an? Kag pagkatapos, ipanglapakan ang ila mga signs?
Si Myra maluya nga nagtikang kag ginlab-ot ang gision nga banner. Ang slogan: Give us the vote. Ang mga kababayen-an nagahingamo lamang nga ipakigbatu ang ila nga kinamatarong sa pagboto.
Matiuntion ara na sia sa ila balay. Iya nabatygan ang pagpalangurog kag 'di-pagkahimtang sang iya abrehan ang asul nga ganhaan. Sia nagalaom nga may tawo sa iya pagsampot sa ila balay. Matapos nga iya masaksihan ang mapintas nga pagkastigo sa mga demonstrador nga kababayen-an, daw indi niya gusto nga mag-isahanon. Iya nahibal-pan nga ang iya iloy kag si Sarah nagtambong sa sinapol sang Red Cross kag ayhan si Toto nga ila boy ara pa nga nagamata ng nagahigda sa basement. Ang kaiping-balay nga ginaluntaran sang mga Mendez, ayhan nakabugtaw pa ang mga ini nga may ginahikot sa ila grocery store.
Gusto gid tani niya nga makigsugilanon kay Joe nga ila bata kay nasigahum niya nga si Joe makahangop kon ano ining' nagakahalanabu kag kon ngaa. Sa iya 'di-pagkahimtang, si Joe man bala nakabatyag man sini? Ang iya nakita nga ginhnimu nga kalakasan sa mga kababayen-an, tani masugid niya kay Joe. Si Joe mahinangpanon kag napiho niya nga sia mahangpan sini. Sia mabuot pa - amo gani ina ang kabangdanan kon ngaa napahamuot ini sa iya kay ini sia may pagkabig nga kaluoy kag pagtaha sa bisan kon sin-o man nga tawo.
Si Joe nagpili sing maayo nga karera nga mangin-manogbulong bilang propesyon. May tion gid nga iya pagasugiran si Joe natuhoy sa wala'y kaluoy nga pagkastigo kag pagmaltrato sa mga kababayen-an. Pero sa subong, iya man nahibal-an kon daw ano kaukod si Joe sa iya mga bulohaton sa grocery store. Ayhan sia nagapamukas sang mga kahon nga ginasudlan sang mga prutas kag mga kahon nga ginsudlan sang mga repolyo, ipang-display na ang mga ini para igabaligya buas. Ayhan mahimu man nga sia masaku sa iya nga pagtuon kon diin sia nakapa-enrol na bilang a second-year medical student.
Si Myra nagpanghayhay kag naglingkod sa sofa sa kadak-an kag nabatyagan ang kaluya sang iya kalawasan. Nagakinahangln sia sing tawo nga iya mapa-utwasan agud maghaganhagan ang iya 'di-pagkahimtang. Ngaa bala nga ang iya iloy kag si Sarah ara naman sa Red Cross?
(MAY KASUGPON)