PANUGOD SANG HINGAPUSAN

Nobela ni Faustino M. Ramos

(Ikaapat nga guwa)

INING tubig sang suba sang Tigum, ang didto pa nagikan sa iya ulohan nga didto nahamtang sa kabukiran sang Inaman. Sa uloibabaw sang bukid Inaman, amo ang kabukiran sang Madyaas nga amo ang ‘boundary’ sang mga probinsiya sang Iloilo, Antique, Aklan kag Capiz.
Ang kalabaon sang suba sang Tigum, kon humalin didto sa bukid sang Inaman kag magdangat tubtub diri sa may Tabukan sa banwa sang Cabanbanan, ang ayhan mga tatlo ka pulo ka kilometro kalaba kapin ukon kulang! Didto sa Inaman, sa ulohan gid sang sini nga suba, premiro, diutay man lang ang tubig nga nagsilog apang samtang padayon ang ilog sang tubig pailawod, nagaamat-amat ang tubig sang damu kag dalum! Ang kabangdanan sini amo ang pagdugang sang tubi sa suba nga nagikan sa madamu nga mga kasapaan!
Humalin didto malapit sa may ulohan sang suba Tigum kag tubtub sa may Tabukan sa Cabanbanan, ayhan kapin ukon masubra sa duha ka pulo ang kadamuon sang mga kasapaan nga ini amo ang Tinayok, Salngan, Sambag, Kamansi, Nagato kag Tin-an! Ining mga pila ka mga kasapaan nga ginpanghinambitan, mga madalum kag mga dalagku ini nga mga sapa! Madalum ang tubig kag madamu diri sing mga linaw! Sa mga linaw nga ini nga tagalumapaw kadalum, madamu ang mga sili, kagang, ulang kag mga likwan nga diri nagaestar! Ang likwan, mga dalagku ini nga mga ulang nga ang kadalagku, daw angay kadaku sang butkon sang mga kabataan! Isa lamang ka bilog sini ang imo isud-an, indi ka na kapadugang sanglit nga busog ka na dayon!
Kon madamu ang mga kagang, sili, ulang kag mga likwan sa kasapaan, ilabi pa gid nga madamu sang mga ini ang makit-an nga ara sa suba! Apang kon ang mga tawo ang manalog sang mga ini sa sapa, indi na kinahanglan nga makalambut pa ini sa pagpanalog sa suba kay hustohan na ini nga iya dal-on pauli ang iya mga sinalogan sa sapa pa lamang!
Sa suba, amluas pa sa mga ini nga imo makita, may ara pa ikaw makita nga ginatawag nga anga! Mga magamay ini nga buto sang mga isda, magamay pa sa mga hipon! Ginatawag man ini nga mga lubo-lubo! May bahin gid sa suba nga ginatawag buslogan kon sa diin ang mga ini nagatililipon! Gintawag ini nga buslogan bangud kay diri nagabuslog ang tubig gikan sa ibabaw kag diri sa idalum nagaasimbol ang magamay nga mga anga nga ayhan indi lang linibo kundi minilyon ang kadamuon!
Agud nga ikaw ang makadakup sa mga ini, dapat nga may dala ikaw nga katsa nga amo ang imo gamiton sa pagsarap sa sining mga anga! Ihigot nimo ang katsa sa imo liog kag isarap sa mga ini! Indi gani makalambut mga tunga sa oras ang imo sarap, mga duha lang ka gantang nga mga anga, may masarap ka na! Apang makatilingala kay indi kay indi tanan nga buslogan sang tubig nagaasimbol sining mga anga, pililion lang! Maalan ang mga anga kag mananam!
Ang bahin sang sini nga suba Tigum, nga humalin didto sa bukid sang Inaman, kag tubtub sa may guwa sang banwa sang matag-ub, ang nasulod ini ukon nasakup sang ‘Aguas Potables! Kag ginadilian sang gobierno ang pagsulod diri sang mga sapat man ukon mga tawo! Sang panahon yadto sang pagsakup sang mga Amerikano sang mga isla sang Pilipinas kag lakip sang isla sang Panay kag sang Probinsiya sang Iloilo, kon sa diin nakita sang gobierno ang suba nga nagikan sa kabukiran sang Inaman nga maayo nga pagakuhaan sang tubig nga pagaimnon sang mga pumoluyo sang banwa sang Matag-ub kag iban pa gid nga mga kabanwahanan lakip na sang siyudad sang Iloilo. Didto kag ginsugoran sang gobierno ang pagkudal sang bug-os nga duog nga mga 8,000 ektariyas palibut! Ang ila ginkudal, amo ang dalagku kag matig-a nga mga alambre kag may mga tunok! Lima ka andana paibabaw ang alambre nga kudal nga may kulangkulang sing tig-isa ka pye ang ulot! Sa amo kaikit sang alambre nga kudal nga may mga tunok, ginpat-od sang mga nagpahamtang sang amo nga kudal nga indi gid makasulod bisan ang tawo ukon man mga sapat kaangay sang mga karabaw kag mga baka! Sina nga panahon, daw wala pa gid sing nakita bisan sa bug-os nga banwa sang Matag-ub nga ginatawag nga kanding!
Kutob sadto, ang bug-os nga kabukiran nga nasakup sang kudal sang gobierno ang nakilala sang mga pumoluyo sa amo nga lugar nga ginatawag nga ‘Aguas Potables’!
Maluas sang mabakod nga kudal nga alambre palibut, nagpahamtang pa ang gobierno sang mga tawo nga magbantay agud nga masiguro pa gid nga wala sing mga tawo ukon mga sapat nga makasulod sa ginadilian nga duog! Ang ginbutang sang gobierno nga mga tawo agud nga magbantay ang gintawag nga mga guwardya! Tama ka estrikto ang mga guwardya! Wala gid ginapahanugti ang bisan si sin-o nga magsulod sa amo nga duog!
Ang pila ka mga rasones kon ngaa nga ginkudalan kag gindumilian ang pagsulod sang mga tawo kag mga sapat sa sulod sang ‘Aguas Potables’, basi kon ibilin sang mga sapay ukon mga tawo ang ila mga higku sa sulod sang amo nga duog kag magsimbog sa tubig sa suba nga amo ang nagasulod sa mga tubo nga nagakadto sa mga kabalayan kag mainum sang mga tawo ang amo nga higku!
Ikaduha nga rason, basi kon ang tawo nga magsulod sa amo nga duog may malain nga tuyo kay iya idalhan sing hilu kag ibubo sa tubig sa suba kag kon mainum sang mga tawo, magaresulta sang magkahilu sang mga katawhan!
Tuman gid ang pag-andam sang gobierno ilabi nag id ang pangulohan sang banwa sang Matag-ub nga indi gid matabu ang kaangay sini nga bagay! Kay daw ano bala kon matabu nga may magbubo sing hilu sa suba kag mainum sang mga tawo kag madamu ang magkalamatay? Daku nga huol sang gobierno! Daku nga salabton sang pangulohan sang banwa sang Matag-ub!
Apang kaangay balas a ginasiling nga, ang iban nga mga tawo, maluyag gid mag-arado sa uma sang Kalainan! Luyag gid nga magtanum sang benhi sang Kalainan! Bisan pa nga iya nahibal-an, nga ang iya pagaanihon, Kalautan!
Sadto nga panahon, ang masami sadto nga paagi sa pagpangdakup sing mga pantat kag mga haluan sa mga talamnan amo ang pagbubo sa mga talamnan sing hilu nga ginatawag, ‘Endrin’! Amo man sa mga sapa kag buboan sing hilu nga Endrin, pila gid lang ka minutos ang makaligad, ang mga isda, haluan ukon mga pantat nagatinigpasaw lamang kag madugaydugay pa, nagalulotaw na ini tanan! Indi gid man ang mga ini magkalamatay kundi nga magkalalipong man lang! Luas lang kon nakainum ini sing madamudamu nga hilu kay mapatay gid man dayon!
Indi man mahiluan ang tawo kon iya kaunon ang mga isda bisan nga nahiluan sing ‘Endrin’! Apang mahilu ang tawo kon iya mainum ang tubig nga binutangan sing ‘Endrin’!
Amo ini ang ginahimu sang iban nga mga tawo nga matamad na magpangabudlay sing dugang kon luyag nga magpanginaon sing isda, buboan lang sing ‘Endrin’, presto! Isda nga inugsumsoman dayon! Ini ang paagi nga nadumdoman ni Turko, nga ang iya uyon nga isda nga ipanumsoman, mga isda nga dakup lang sa suba! Indi ini si Turko kauyon sang mga isda sa dagat kay nagalaot kuno ang iya ginhawa kon makaon sini! Gani…
“Ted!” tawag ni Turko sa iya kabarkada nga si Anyong. Didto sa Matag-ub, Ted ang tawganay sa tagsatagsa nga iya kabarkada.
“Ano, Ted?” pasiktu ni Anyong.
“Upod ka sa akon?”
“Sa diin?”
“Sa bukid!”
“Diin nga bukid?”
“Bukid sang Inaman!”
“Maano kita didto?”
“Manghilu sang isda kag sili!”
“Basi delikado, Ted?”
“Indi, a…, ako ang bahala!”
“Bahala ka..,san-o kita malakat?”
“Subong gid dayon!”
Mga duha ka oras na ang lakat sang mag-abyan nga sa talaytayon nag-agi pangilihid sa may kudal sang ‘Aguas Potables’! Sang ulihi, naghambal si Turko.
“Diri na kita masulod, Ted, pakadto sa suba!”
“Basi, Ted, makita kita diri sang mga guwardya?” pasiktu ni Anyong.
“A, malayo na ini sa banwa…, indi na kita delikado diri! Malaka na lang ang mga guwardya nga nagalambut sa pagkadto diri!” pasalig ni Turko sa abyan.
Naghipus nalang si Anyong. Nagkulokadlaw pa ini! Nagaudyak ang iya taguipusuon sa pagpanumdom nga madamu gid ang sili kag mga isda kag ulang nga ila dalhon karon pauli! Nagalagpok ang tutonlan ni Anyong sa pagpanumdom nga madamu naman nga sumsoman nga ila inugpanumsoman sa tuba kag wiski!
Pag-abre ni Turko sang botelya sang ‘Endrin’, wala dugaduga nga iya ini ginbubo sa malapad kag madalum nga linaw sang suba! Pagkatapus, naghulathulat ini! Mga duha siguro ka minutos ang lumigad, makita sa linaw ang madamu nga mga isda nga nagatigpasaw! Amo man ang mga ulang! Gilayon nga lumukso ang duha sa linaw kag wala sing arap-arapan sing panakop sang mga isda kag mga ulang nga nagalulotaw sa linaw kag ila ginsulod sa saku nga ila dala!
Madamu ang mga isda, ulang kag mga likwan nga nagalinutaw lamang nga nalipong sa hilu nga ‘Endrin’, apang wala sila sing sili nakita! “Hulathulaton ‘ta lang pila pa ka minuto, mga singku minuto siguro malulotaw na ang mga sili! Kay ang mga sili, didto ang mga ini sa sulod sang gikab sa idalum sang linaw nagaestar gani, indi dayon sang hilu malambut ang mga ini!” hambal ni Turko!
Matuod, kay pagkaligad pa gid sang pila ka minuto, naglulotaw ang mga sili – lima gid ka bilog! Ang tatlo, daw malabutkon kadalagku ka gang duha, daw malabatiis!
“Dali, Ted, dakpa na!” singgit ni Turk okay Anyong! Wala sing arap-arapan ang duha sing pangdakup sang sili apang indi man ang mga ini madali-dali dakup sanglit tama ang mga ini kadanlog! Sa tanan nga mga isda, ang sili amo ang pinakamanamit!
“Dali na, Ted, mapauli na kita!” nagpanghagad na si Turk okay Anyong! Amp pa lang ini makabatyag sing kulba sa iya pensar! Daku nga gatod ining ila ginhimu! Kon amo sini ka epektibo sang isa ka botelya sang ‘Endrin’ nga ila ginbubo sa linaw kag mga isa na ka saku nga mga ulang, likwan kag mga sili ang ila nakuha, ti, ano pa ayhan kadamu nga ulang, likwan, isda kag mga sili ang nagkalamatay didto sa ilawod nga bahin sang suba? Basi isa ka bagon kadamu?
Amo pa lang kag mapensaran ni Turko ang daku nga halit sa suba nga ila ginhimu nga pagbubo diri sing ‘Endrin’ nga isa ka botelya! Kay ang tubig diri amo man ini nga tubig ang masulod sa tubo kag magailog pakadto sa madamu nga mga pamalay kag imnon sang madamu nga tawo!
Tinunga ni Turko sa duha ka saku ang ila nakuha. “Dali na, Ted,” hagad sini kay Anyong kag masugtus-on ang mga ini sing tagtunga sa saku nga ila dala kag dalidali nga nagpauli sa banwa sang Matag-ub!
Samtang didto sa may suba nga nagaagi sa may kilid sang banwa sang Matag-ub, nagahinugapang lamang ang mga tawo dalagan sa suba! Lalaki, babaye, tigulang kag kabataan! Kay didto sa suba, madamu nga mga ulang, likwan, mga sili kag mga isda ang nagalinutaw lamang sa tubig! Buta ang tanan nga mga basket nga dala sang mga tawo sing isda, ulang, likwan kag mga sili sang ang mga ini ang magpauli! Apang sa paghangop gilayon sang tanan, nga may nagpanghilu gid didto sa ulohan sang suba didto sa Inaman!
Apang ang pamangkot, sin-o?
Masami naton mabatian nga may nagasiling: ‘Mapunggan lang ang suba, indi ang baba’!
Madasig gilayon nga naglapta ang estorya kaangay kadasig sang paglapta sang kalayo bangud nga sang gab-i nga ina, nagadual lang si Turko ka gang iya pamilya sing kaon sang mga isda ulang, likwan kag mga sili nga ila nadakpan! Amo man si Anyong ka gang pamilya sini! Pagkaaga.
“Bernabe!” gintawag ni Tyo Abe Soliva nga amo sadto ang Mayor sang banwa sang Matag-ub sina nga tion,” sugata si Turko kag si Anyong didto sa ila balay kag dalhon diri sa akon, insigida!”
“Huo, Mayor Soliva, karon gid nga daan,” sabat ni Bernabe nga pulis!
Dira gid si Mayor Abe Soliva sa may atangan sang iya napulo ka halintang nga hagdanan sang mag-abut ang duha nga iya ginpasugat sa iya pulis! Kaina pa nga ginakarangtan si Tyo Abe kay nagadali nga mag-abut ang duha! Nagainit gid ang iya ulo! Mahirup ang pagkabigay ni Tyo Abe kag sang pamilya ni Turko bangud nga hepe niya sa pulis ang amay ni Turko nga si Tsip Tiago. Apang…
Pagtumba ni Turko sa ibabaw sang hagdanan, nagangisi pa ini sing hilaw samtang nga nagatulok sa kay Mayor Abe Soliva! Wala gid ini makapanginlaman sang iguon ini sang nagahagunos nga inumol ni Mayor Abe Soliva sa iya apipingig! Daw inigu sang bagyo Frank si Turko nga humabog ini paidalum kag pagtupa sang iya lawas sa duta, nabatian ang tuman katunog nga lagabong! Samtang si Anyong sa tupad ni Turko, nakanganga!
PADAYUNON