“Kupido, Sin-o Sa Ila Nga Duha?”

Nobela Ni Ric T. Grozen

(Ika-10 Nga Gua)

ANG pagpamalakpak kag paghinugyaw ‘di-maghilibati kag si Myra, iya nabatyagan ang pagsaka sang iya dugo sa kada hugnat sang paghinugyaw.
Si Miss Pagar nagtikang padulong sa podium kag nagtulok sa tumalambong. Ini makatilingala sanglit ang isa ka amo lamang sina, katitiya nga babaye makamnandu sa pagtukod sining’ militante nga katilingban. Ang iya may paha nga jacket nga may abu-abuhon nga kuelyo nagalaba tubtob sa iya hawak nga nagatagbu man sa iya nga palda kag makita man ang iya buckled shoes. Ang iya kamot nagtandog sing makadali sa iya buhok kag ginhayaw ang kamot, patimaan sang iya pito ka bunlan nga pagkabilanggo. Ang tagipusuon ni Myra natandog sa pagkaawa sa masakit nga inagihan ni Miss Pagar. Mabudlay tungkaron kon paano sia nakabalik sa pag-atubang sining’ kawsa bangod sa iya ‘di-malingkang nga kaisog.
Si Miss Pagar nagpanagitlon sa paghawan sang iya tutonlan kag nagtiso sa pag-atubang sa mga kaupdanan. “Ang aton pagdemonstrar magapadayon tubtob nga kita nga mga babaye makaangkon sang kinamatarong sa pagboto! Sa una nga kahigayonan, sang nagligad nga bulan, ang Presidente nagpabutyag sang iya pagsuportar sa pag-amendar sang aton ginahingamo, pero ini ipasar pa sa duha ka panalgan sang Kongreso, gani indi kita magpabaya sa subong. Ang dose ka babaye nga nag-unong sa akon sa bilanggoan, sila ang baliskog ukon backbone sang sini nga kawsa. Wala sila magkalingkang. . . . sila nagtindog sa ulanan kag sa initan. Kamo tanan dapat nga hugyawan. Ako nagasaludar sa inyo. Indi kamo mag-ampo tubtob kita magmadinalag-on!” Iya ginhayaw ang iya ginakuom nga inumol.
Si Myra mabinatyagon nga nagpamati sa may kasingkal kag kainit nga ginpabutyag ni Miss Pagar nga nagdagubdob sa apat ka pamusod sang dingding sang hulot. Wala sing pagkalingkang sa iya pinanghambal kag sa iya mga plano. Ang plano pinakasimple. Magdemonstrar. Mabilanggo kon kinahanglan kag indi mag-untat tubtob ang ginapakigbatu magmanginmadinalag-on. Ang ginahingamo sang hublag nabatyagan ni Myra nga sia may paghingamo man kag ini nagaamat-amat nga nagapainit sa iya. Gusto niya nga makigbahin sa sining’ makahalawhaw nga katilingban kag sia nakamat-od nga manginkatapu. Iya namarasmasan nga may mahimu sia. Sang hinali iya nadakop ang kamot ni Cassie.
Si Cassie nagtulok kay Myra. “Indi bala sia makadalayaw?”
“A, huo,” ang iya hutik. “Ako magasunod sa iya bisan diin pa man.”
Si Cassie nagkadlaw. “Nahibal-an ko nga indi ka makapangindi sa amon kawsa. Kinahanglan pasudlon ko ikaw sa amon hublag agud ikaw makamarasmas kon ano ang amon ginmapanindogan.”
Si Miss Pagar gintapos ang iya malik-ot nga pagpamulongpulong, kag samtang ang mga babaye nagpinalakpak kag naghinugyaw, iya ginhayaw ang isa ka sign lampas sa iya ulo, nga nagasiling: Equality for All.
Kag si Miss Pagar ginpalibotan sang mga babaye nga gusto magpangamusta sa iya kag magsiling sing pila ka pahayag sa iya, pero dugaydogay si Miss Pagar wala na kitaa.
“Dali na,” siling ni Cassie nga ginbutong si Myra sa pagtindog. “Gusto ko nga ipakilala ikaw.”
Sila naghulat sang ila tinion sa p;agpakighambal kay Miss Pagar kag sang matigayon, sia may pagkamasat-omon kag kaalikaya. “Nagakinahanglan kami sang lanubo nga babaye sa amon hublag, Myra. Ako nalipay gid nga gusto mo magpakigbahin sa National Women’s Party.”
May pagpabugal si Myra nga nagakakunyag, samtang ginakamusta sing hugot si Miss Pagar. “Ako nakahanda kon ano man ang akon mabulig sa linyada sang mga demonstrador,” ang iya tanyag nga nalipay, nagalaom nga indi pagkabigon ni Miss Pagar nga sia may pagkaagresibo.
Isa ka hagyu nga yuhom ang ginpakawas ni Miss Pagar, samtang sia nagpang-ulong-ulong. “Ginakasubo ko, my dear, pero kinahanglan ikaw 21 anyos agud nga magtindog sa linya, bangod daku ang posibilidad nga ikaw maarestar.” Sia naglingi. “Pila ka na bala, Myra?”
“Ako maga-16 sa masunod nga bulan,” siling niya nga daw ginadependehan pa ang kaugalingon kag diutayan lang makatabinas sang iya matiplangon nga ginhimu sa pagbinutig sang iya edad agud lang makasulod sa amo nga driving lesson.
“Pero makabulig ka,” si Miss Pagar nagpaathag. “Si Cassie isa ka tagbulig ukon aide sa katilingban. Nagakinahanglan kami sing madamu sini. “Gusto mo bala nga magsugod buas, pagkatapos sang klase, Myra?”
Daw malukso sia sa kalipay. “Gusto ko makabujlig sa akon masarangan.”
Si Miss Pagar nagtangutango nga may pagpanghimbis nga panulok kay Myra. “Ang mga babaye nga ara sa linyada nagakinahanglan pangpabakod sing buot kag ini mabuligbuligan paagi sa paghatag sa ila sang mainit nga coffee, payong ukon kunop man dira nga makapangapin sa ila sa tugnaw kag tun-og sa kagab-ihon. Kon ano pa man nga kinahanglanon nila, trabaho mo nga mabuligan sila. Mahimu mo bala ining’ tagdiutay nga butang para sa ila?”
“A, huo,” nasabat ni Laura nga daw halos ginapunggan ang pagginhawa sa kalipay, daw kasubong nga sia napaidalom sa lumay sining’ gamhanan, pero malugpayon nga pinuno. “Gusto ko gid nga makabulig!” ang mahipos nga napaminsar ni Myra, ini indi gid man pagabuhosan sing malawig nga tinion, sia lamang ang dapat may mainunungon nga pagbulig sangsa ara sia sa linya sang mga demonstrador.
Ugaling, sa sulod sang duha ka semana, si Miss Pagar tama gid ka estrikto kag sia wala gid ginpahanugotan nga mag-upod sa linyada sang mga nagademonstrar. Wala man lang niya ini ginsapak, bangod luyag gid niya nga ara lang sia nga mag-alalay sa sining’ mga dedekado nga mga babaye nga ang iban sini sa ila naghinguyang na sang tinuig sa pagpakigbatu sa palarehas nga kinamatarong. Sia kag si Cassie labi pa gid nga naghilapit sa isa kag isa, sa pagtambong sa mga meeting kag sa pagdiskusyon pagkatapos. Si Mr. Suelo nakamutik sang ila mahirup nga paghilapitay kag nagsaway sa paghambal nga tagaan importansia ang pagtuon sangsa mag-uyang sang ila tinion sa pag-tsismis. Wala gid sia makahibalo!
Si Myra nabuyok na sa pagtum-oy sang kaugalingon sa hublag kon ngaa iya na ginbalibaran ang pangagda ni Joe sing makaduha kag si Johnny sing makaisa. Ginapasulabi gid niya ang magtambong sa meeting ni Miss Pagar sangsa kon ano pa man. Iya nadumdoman ang iya saddto malagana nga pagpakigbahin sa hublag, sa katahap nga mabuhos ang iya tinion diri. Husto sia. Sa pila na ka beses sia nagpaathag sa iya iloy kag kay Sarah sang ka-importansia sang iya trabaho bilang tagbulig ukon aide, pero ini tanan daw bale-wala sa ila bangod sia ginhambalan sing liwatliwat, daan nga pagbinais nga ang iya tinion kag kaukod dapat niya ipatuon kay Frank kag Michael nga ara sa Mindanao.
Isa ka gab-i, sia nagpauli gikan sa meeting nga pasado na ang oras sangsa kinaandan kag sing mahinay nga gin-abrehan ang front door, dayon sing ananay nga ginsera ini. Nahikap ang iya nagapalamugnaw nga mga kamot, sia nagpalapit sa hagdanan, pero sia nakaisol sang may makatapakan nga nagtuga sing gahod.
“Myra? Ikaw bala ina?”
Si Myra nahikap ang dughan sa kakulba kag nakapungko sa hagdanan. Ang maanting nga si Sarah ang iya nabatian.
Si Sarah naggikan sa kusina, ginapahiran ang kamot sa iya apron. Ang iya napungos nga buhok nahulog nga nagbungayngay sa atubang kag iya ini ginhipid, gin-brush pakadto sa likod sang iya matanos nga mga tudlo. Nagsaka ang iya kilay. “ Ginbuligan mo naman ang mga raliyesta?”
Sing mabinatukon nga nagtungkaaw si Myra. “Huo. Wala ka bala makabati? Ila pasabugon ang Malacanang.”
Nagnipis ang bibig ni Sarah. “Indi ka maglahog sing subong sina. Malain ang magdemonstrar sa atubang sang Malacanang! Ginatawag ang imo kaugalingon nga tagwagayway sang bandera sang libertad, huo amo ina!” Sia nagkurisong. “Inang’ mga raliyesta sobra na ang ginahimu!” Iya ginhubad ang iya apron kag may kalapyu nga ginhuslo ini sa iya ulo. Ang iya panulok naghumok nga nagtamod kay Myra. “Ngaa nagainsister ka gid nga makigbahin sa sini nga mga kababayen-an? Sa hunahona mo may mahimu ka sa edad mo nga 15 anyos agud maangkon ang inyo ginahingamo?”
“Ako 16 na!” saligbat ni Myra. “Ako naghiwat na sang akon ika-16 nga kaadlawan sang nagligad nga semana, wala mo bala matandaan?”
“Kon amo dapat ka manginmaalam nga indi ka nagakabagay sa imo nga ginahimu.” Sing makadali nga nagkurinot ang iya agtang kag nakalungo nga daw indi makapati.
“Wala mo lang mahangpan, Sarah,” siling niya sing mahinay. “Indi ka gid makahangop. Ikaw kag ang akon iloy pirme lang nagakontra sa akon. Ang plataporma sang mga babaye simple lamang. Ngaa indi mo ini mahangpan? Gusto namon nga makaboto kag parehas nga pagsueldohanay sa parehas nga trabaho sa babaye kag lalaki.!” Iya ginpasiplatan si Sarah, iya nasat-oaman nga ang mga mata sini nagapakita sing kalapyo. Indi sia dapat nga magbais sa iya, pero indi niya mapunggan ang iya dila agud mapahangop si Sarah natuhoy sa hublag kag ini ang magaampin man sa iya. Kon mahimu lang niya nga mapatuboan sing pakpak-- bisan magamay lang—agud mapaayo man ang iya tindog sa iya gina-obrahan kag sa iya pang-adlaw-adlaw nga pagpangabuhi.
Naghingamo sa pagpasanag sang iya buot silingon, sia nagpabutyag, “Sarah, kon mag-upod ka sa akon sa pagtambong sa meeting, ikaw mamarasmasan kon ano ang amon ginapagpakigbatu. Tani imo mabatian ang pamulongpulong ni Miss Pagar, bisan makaisa man lang.”
“Wala ako tuyo nga mag-impon sa mga manogpanggamo!”
“Sila mga babaye man nga may pagpaninguha nga malab-ot ang ila ginahingamo!” Sia nagtulotudlo sa ilong ni Sarah. “Kalakip ka na sa amon ginapakigbatuan kag ni wala ka gid nagapasalamat ukon nagaapresiar sang amon ginahimu!” Sia nagpalamula sa kaakig, ini bangod sa iya pagtinguha, agud ipakita kay Sarah ang ginapatihan sang hublag kag subong man sa nagapamukaw-balatyagon nga pamulongpulong nga iya nabatian sa sining’ gab-i. Sia nakahigayon sa pagpalapit sa talutog sang Malacanang kag iya nakita ang pagpabasa sang mga kababayen-an sa ulan. Kuntani sia man ang magpabasa kaupod sa ila, pero iya ginhangalitan ang pagtuman sang iya bulohaton, ginbale-wala ang kapaol agud lamang maserbihan sing mainit nga kape ang mga nagapaulan.
“Nabatian mo bala ako?” turasok ni Sarah.
“Ano?” Si Myra nakaignok kag nagbalik sa pagpakig-atubang kay Sarah.
“Siling ko, indi na pagtublaga si Mama nga makabugtaw pa. Sia nahigda sing temprano pa. Madamu pa sia nga asikasuhon buas. Kag dapat mo mahibal-an nga 9:30 na sia nagpauli kaina.”
Ginhinay ni Myra ang iya tingog. “O. ara ginhinay ko na ang akon tingog. Iya ginsaylo sa pihak sang iya kilid ang madamu nga nagatangkas nga mga pamphlet nga iya kaina gindala kag naghana na nga magsaka sa ibabaw.
“Ano bala ina?” pasapayan nga napamangkot ni Sarah.
Si Myra nagkidu sang iya abaga. “Mga pamphlets. Gusto mo magbasa sang isa?” Iya gintunghol ang isa sa iya utod. Basaha bala, basi may mapudyot ka dira nga makapasanag sa imo kaisipan.” Sia nagyuhom, nagapaabut-abot sang reaksyun ni Sarah.
Gindahu ni Sarah ang pamphlet kag gintamdan ang nasulat. “Democracy Begins at Home.
“Ini nga balasahon nagapadugang lamang sa kinagamo sa Mindanao.”
Si Myra nagbutang sang iya inumol sa iya hawak, medyo may pagpanghangkat sa iya utod sang dugang nga pagpakigbais.
Sing makadali sila nga nagtulokay kag si Myra nagtakdang na sa pagsaka nga nagangasal, “Ano ang pulos. . .”
Sang ara na sia sa iya hulot, sia akig sa kaugalingon bangod sa pagpanginit, pero gusto niya makamusta ang tawo nga nagapamalibad nga maghangop.
Naghaplak sia sa iya hiligdaan kag matiuntion, iya na lamang nabatyagan nga nagatulo ang iya luha. Wala sing tawo sa sini nga balay ang nagapati sa iya. Kon buhi lang ang iya amay. Kon ara sia, sia daw kasubong lang sa isa ka magamay nga papel nga baruto nga nagabulobutwa sa balod kag ang iya amay manginharupoy kag sia pagahuyupon pahigad.
Apang karon, ang iya kahalimbawa isa ka nagaid nga baruto, kon diin ang iya iloy kag si Sarah amo ang poste nga iya ginagairan.
Sa subong nga adlaw, Sabado, si Myra daw kasubong sang baruto nga may layag, masinadyahon nga nagalumpatlumpat sa balod nga ginahuyop sang mamadlos nga hangin, ini bangod kay kaupod niya si Joe. Mga duha na ka semana nga wala niya makita ini. Bisan ang nagligad nga Biernes sang gab-i nga sila tani matan-aw sang sine wala matigayon kag sang nagligad pa gid, wala man matigayon kay may exam si Joe kag sa subong, espesyal ini nga adlaw para sa ila nga duha sa paglagawlagaw.
Samtang nagalakat sila gikan sa balay ni Joe padulong sa bangketa, si Joe nagdulog, gin-uyatan sia sa magtimbang nga abaga kag ginhimutaran. “Ti, pabay-i anay ako nga ikaw akon himutaran. It’s been a long time since I’ve seen my girl.” Ang iya maitum kag nagakilan nga mata naghimutad sa iya sing may kasadya.
His girl! Ang iya kasingkasing daw naglukso sa kalipay bangod sa amo nga mga tinaga. Was she at last his girl? Sia bala nakamarasmas nga nagahigugma na sa iya? Natandog niya ang iya ilong. Ang mga tinaga ni Joe were no doubt merely an expression. Nahibal-an niya nga sia gihapon ang iya “little girl”.
Ginhinagu ang pagyuhom, sia naglisu kag ang iya palda gintukyab sang hangin. Ang iya pula nga sweater naghapnig gid sing pikit sa iya lawas, casual look nga iya gid naluyagan. “Ako bala angayan man sa akon ginasuksok?” pamangkot niya nga may paglangas nga malipayon.
“A, ti huo, angayan ka gid daw dalagang-dalaga ka na,” ang sabat niya nga nagduko pa sa pagsaludo.
Nagkadlaw sila nga duha. Dayon ang iya seryuso nga panulok kag gin-uyatan sia sa kamot. “Halos ko na ikaw nga makit-an sugod sang makig-upod ka sa mga raliyesta.”
Subong sa iya kinaandan nga panghulag, iya ginhipid, daw ginhusay sang iya kamot ang iya buhok nga naglungayngay sa iya madamol nga kilay.
Iya nakabod ang iya butkon palibot sa hawak niya.
“Nahidlaw nga ginbulobantayan ko ikaw sa grocery store,” pasapayan nga siling niya.
“Ginkalangkagan ko man ikaw, Joe Mendez.” Sia nabulong, matuod nga nahidlaw sia sa iya, sa pihak sang iya pagpakigkita kay Johnny. Kag sa iya nagamwan nga panghunahona, indi niya mapiho kon sin-o sa ila nga duha ang iya ginpasulabi sa nagligad nga mga senimana. “Joe, madamu na ako sing natun-an sa Womwn’s Party kag malapit na kami agud idusu ang nineteenth amendment through Congress.” Sia nagduko kag ginpulot ang nabanggi nga sanga kag gikn-itsa ini sa higad sang ila ginaagyan. “Panumdoma bala, ako makaboto na sa pila ka tuig.”
“Nahibal-pan ko, ginasundan ko man ang mga lihok ni Miss Alice Pagar kag sang iya sumolunod sa pamantalaan. Ang mga senador kag mga kongresista nagsugod na sa paghikotar sa mga ginademanda sang mga babaye kag bisan gani ang ila mga speeches nagaamat na paborable. Ang iya tuno may pagdayaw; subong man ang iya pagpasiplat.
(MAY KASUGPON)