PAKUNOKUNO

Sinulatan ni Ray Gra Gesulgon

DUGAY na nga natutok ang iya pagtulok sa akon nga daw may buot sia nga ihambal sa akon. Makapila na nakon nadiparahan nga nagatulok sia sa akon katulad sina apang wala nakon pagtagai sang pagtamod. Apang karon nga sa panilag nakon yara na sia sa ganhaan sang masunod niya nga kinabuhi, nakabatyag ako sing kabalaka, kag akon nabatyagan nga may katalum yadto nga panulok. Nagapalanglapos sa akon pagkatao. Kasakit. Bisan matuod nga kadalum na sadto nga mga mata nga daw hungod nga madasok sa nagayusbok niya nga pisngi yara gid ang katalum. Nagbatyag man ako sing kahangawa kon anano ang iya inoghambal. “Kon. . . kon may,” utol-utol nakon nga pulong nga nagalikaw sang akon mga mata sa matalum niya nga panulok, “kon may ara ikaw nga ipamilinbilin, handa ako. . .”
Ginbakyaw niya ang tuo nga kamot. Akon sia gin-alsa agud magtaas ang iya ulo. Sa pukol nga tingog nagpulong sia, “Wala ako magpahilum sini, apang nahibal-an ko ang tanan nimo nga hulag sining pila ka bulan nga nagligad. Wala ko ikaw ginabasol. Hinunuo nagapasalamat ako.” Nagdulog sia anay kag magginhawa madalum nga daw sa hinali nga nakuhaan sia sang mabug-at nga lulan kay nakapautwas sia.
Daw masinngit ako. Apang wala sing paghinakit ang iya tingog. Ang iya pinamulong isa lamang ka sumbong, apang ako ang ginasumbong, ginasumbongan kag saksi sa mga hitabu sang nagliligad nga bulan. “Sa likod sina,” padayon niya, “nagapasalamat ako nga nagbalik sia agud mapadayon ninyo ang inyo kaangtanan nga nabugras sang akon pag-abot diri.” Nagginhawa sia sing madalum. Madugay lang kag magbalik ang iya pagginhawa. Ang mapait nga mga luha nabatyagan na nakon nga nagadaligdig na sa akon pisngi. Nagmuklat ang iya mga mata. Mahinay nag id ang iya tingog. Ginpalapit ko ang akon dulonggan agud makabati sang iya ginapulong. Nagtambong sa akon nga kon may ara sia nga ipamilinbilin, ginalagas na lang niya sa tion. “Sa akon pagtaliwan...”
Ginkaptan niya ang akon kamot kag pisilpisilon. Nadumdoman ko nga sang maayo pa sia nga kon mag-angga sia sa akon iya ginakaptan ang akon kamot kag kuomkuomon sa iya man kamot. Apang karon nga pagkatugnaw sang iya kamot. “Rosamia,” halos hutik na lang ang iya tingog. Nadumdoman ko nga sa napulo kag isa ka tuig nga amon pag-asawahay, wala sia sing liwan nga pagtawag sa akon kundi Rosamia bisan sa sulod sang balay sang nagaimpon pa kami sa ila ni Tatay sa baryo Rosa ukon Osang ang pagtawag sa akon sang amon kasilingan.
“Magpaka. . .” Nagtungli ang iya ulo. Gindakop ko ang iya pulso. Nagbatyag ako sing pagkailo.
Samtang nagatulok ako sa daw nagakatulog niya nga bangkay kag sa tunga sang kalinong sang balay amo pa lamang ako makatalupangod sang kadaya sang akon ginbuhat. Sa likod sang akon pagpakunokuno nga ginahigugma ko sia bisan pa nga yara sia sa kahimtangan nga isa ka paralatiko kutob pa mga duha na katuig karon sang gin-estrok sia may ginbuhat ako nga ayhan kon indi sia si Narciso may mga tinaga ako nga mabaton sa iya. Apang kaalwan kay Narciso nga iya na gani ako ginhilway samtang yara pa nagabalighot sa amon ang talikala sang amon pag-asawahay. Sang ginasulod na sia sa iya mayami nga palahuwayan masakit ang akon talangison indi kay naluoy ako sa iya kundi sa paghinulsol nga sa pihak sang iya pagsalig sa akon, nakabatas pa ako magdagta sang ngalan sang amon pag-asawahay.
Indi si Narciso ang ginapikitan sang akon kasingkasing bisan pa nga nagpakasal ako sa iya sa mapiliton nga pag-alungay sang akon mga ginikanan. Si Geron ang tao nga akon ginahigugma kag ginsaaran nga mangin kaupod niya sa pangabuhi. Si Geron katubotubo nakon kag nagapuyo lamang sa pihak nga minuro sang amon. Ulopod kami nga nagsugod sa nahauna nga grado tubtob matapus namon ang hayskol. Didto sa hayskol kag namulalungan ako ni Geron nga nagapamukadkad kag nagsugod ang pinasahi nga pagtamod niya sa akon.
“Ngaa indi kita mag-asawahay sa ulihi?” Daw lahog daw matuod nga pulong ni Geron.
“Ngaa sa ulihi pa?” saligbat nakon. Ginkusi niya ako sa butkon kag binaslan ko man sang isa ka hampak sa abaga. “Wala lang bala kusiay.”
“Kaulomol sa imo, e,” pulong ni Geron nga nagtulok sa akon sing may kalulo.
“Sa kadugayon na sang aton pag-upod-upod karon ka pa makatalupangod nga makaulomol galo ako?”
Sugod sadto nagbaylo ang amon pagtamdanay. Gin-isip niya ako nga kahagugma kag ginbilang ko man sia nga isa ka halangdon nga humalangad. Sang wala pa magtakop ang klase sa ulihi namon nga tuig sa hayskol nagsaaray kami nga duha nga ang palaabuton mapait man ukon matam-is kami ang maatubang nga duha, ka gang tinuig nga kami magabulagay isa lamang kaumalagi nga sablag bunga sang pagkahimtang nga kami nagapadayon sang amon pagtuon.
Nagpadayon si Geron sang iya pagtuon sa Manila samtang nagpabilin ako sa amon puod sa pagtuon sa pagkasekretarya.
“Kon magmangin mananabang ka na makabulig ako bilang tiglikom nimo,” paalam nakon sang nagapanaog sia sa amon balay sa katapusan nga gab-i nga makasugilanon kami.
“Daw maayo matuod no,” balikid niya sa akon sang buot na sia magtumban sa amon ugsaran kag magkadlaw. Mahagpok nga kaladlawon nga daw nakapat-od sang palaabuton.
Sa amon puod matutum ako nga nagtuon sa pagkasekretarya agud sa pagbalik ni Geron nga isa na ka abogado may handa na sia nga sekretarya. Sa tagsa ka semana nagabaton ako sang sulat halin sa iya nga puno sing paglaum sa palaabuton kag pagsalig nga ina nga palaabuton mangin amon nga duha. Buylog sa paglaum man ni Geron ginabaslan ko sia sang sulat nga puno sang pagsalig nga sia lamang ang akon updan sa pag-atubang sina nga palaabuton.
Sa luyo sining amon masaligon nga paglaum naglambot ang unos sang kapalaran nga naglaglag sang mapag-on nga pagbalay namon sang amon palaabuton. Nagmasakit si Tatay. Nagtalangtalang kami ni Nanay kon diin kami makuha sang sarang igasto sa pagbulong sa iya. Nag-untat ako sa akon pagtuon. Ang mga sulat ni Geron, tungod sang akon kasakuon sa pag-atipan kay Tatay kag tungod man nga wala sing ibakal sang prankiyo, nagatumpok sa akon palanudlan nga indi na mabalusan.
Ang isa ka sulat ni Geron nagatungon sang iya katingala sang akon pagpatumbaya sa pagbalos sa iya. Sa baylo nga itampad ko sa iya ang matuod namon nga kahimtangan hinunuo ginhinago ko tapat. Kag. . . “ngaa wala ikaw nagabalos sang akon mga sulat? Nagapangduhadoha ako nga may nagasablag sang aton paghigugma. Kon anano man ugaling ina handa ako magbiya sang akon pagtuon kag magpauli ahud mapakasal kita gilayon.”
Kinulbaan ako nga mangin kabangdanan ako sang iya kapaslawankag pagkaguba sang matahu niya nga palaabuton. Maantos nakon ang mapait namon nga kahimtangan kag indi ako gusto nga madalahig pa sia sa sini nga kahimtangan.
Ang katapusan nga inogbakal sang gatas ni Tatay akon ginbuhinan agug makabalos ako sang sulat ni Geron.
“Indi ka magkahangawa sa akon paghigugma sa imo,” masaligon nakon nga sulat. “May mga butang nga natabu diri sa amon nga nakasablag diutay sang amon pagsinalayo apang indi makatublag sang matuod nakon nga paghigugma sa imo tubtob san-o man.”
Apang ang paghigugma ko kay Geronindi makaayo ni makapahaganhagan sang balatian sang akon amay. Padayon nga nagalubha ang pamatyag ni Tatay. Kinahanglan gid ang kwarta para ipabulong sia. Diin makuha? Diin? Si Nanay naganiwang na sa pagpalibog. Ang diutay nga puna nga pinanubli ni Tatay kay Lolo nagtabog na. sa sining ipit-ipit nga kahimtangan, katulad sang mainit nga silak sang adlaw nga nagalusot sa mahisa nga panganod, nag-abot si Narciso.
Si Narciso suno kay Nanay taga-amon gid man. Apang nadula sia sa amon minuro sang iya pagkailo. Ang kalabanan nga mga katubotubo niya wala na gani makdumdom nga may Narciso nga naghalin diri sa amon minuro sang dugay na nga panahon. Nadumdoman lamang nila sang hinali naglusot sia.
Nag-abot si Narciso sa amon minuro sakay sa isa ka awto nga iya ginamaneho. Namangkot sia sang balay ni Siano ni Doray kag gintudlo sia sa balay. Amo na lang ang amon katingala nga may awto nga nagdulog sa karsada sa atubang sang amon balay. Gingawa ni Nanay. Katingala kag pangduhadoha nga pagpangilala ang yara sa nawong ni Nanay.
“Tia Doray,” tamyaw sang bag-o magsampot nga nagapanaog sa kotse.
“Daw si Isong man ini?” may pangilala nga pulong ni Nanay.
“Isong?”
“Abaw si Tia Doray indi na kakilala s akon,” pulong sang tao nga nagpadayon sa pagsaka. “Si Isong matuod ini. Kamusta kamo?” ginpalibot niya ang iya mga mata kag nagdulog sa akon.
“Amo ini,” sabat ni Nanay, “si Tio mo Siano nagamasakit.”
Wala pangirakira nga nagsulod sia sa hulot diin si Tatay nagahigda. “Tio Siano,” tawag ni Narciso kag magbisa kay Tatay.
“Isong,” hungaw ang tingog ni Tatay. “Amo ini nagahulat lamang sang pagbuot sang langit.”
Nagbalikid sia sa amon. “Ano kuno ang ginabatyag ni Tatay mo?” sa akon sia namangkot.
Nagtulok lamang ako sa iya kag magtulok man kay Tatay. Salamat man kay nasat-oman kag nagguwa kami pakadto sa kusina sa diin indi mabatian ni Tatay ang amon sugilanon. Sa kusina tinulok niya ako sing may palamangkutanon kag pantanyag sang iya sarang mahimo.
“Malubha ang iya balatian kag nagakinahanglan sang operasyon,” si Nana yang nagsabat.
“Ti karon?” sa akon sia nagatulok.
“Indi man magbaton ang ospital sina kon wala sing maggarantiya sa amon,” pulong ni Nanay nga may kahuya.
“Kon amo lamang ina nag kinahanglan agud mag-ayo sia kundi amo ang buhaton,” may pagtapat nga pulong niya. “Ara ang kotse, dalhon naton sia gilayon sa ospital.”
Daw ginhikap sang Balaan nga Kamot nga nag-ayo si Tatay sa ospital. Kas sa akon nagsugod man ang nagpaagaw-agaw nga kahimtangan – gugma kag kabalaslan.
Ang krisis sa akon kabuhi nag-abot sa iya putokputokan sang magpauli si Tatay sa balay nga sa gihapon gindul-ong sang matutom nga Narciso. Kag si Narciso talagsa na lang nagapauli sa balay nga iya ginadayunan sa mapiliton nga pangagda ni Tatay kag Nanay, bunga sang kabalaslan. Diri ako makahibalo nga sa amo na nga panuigon ni Narciso wala pa sia makapangasawa.
Sa atubang sang amon panihapon isa ka gab-i nalambutan namon sang pagsugilanon ang pag-asawahay sang tao. Ang akon hunahona naglupad gilayon pakadto sa Manila sa diin ang tao nga handa magpakasal sa akon bisan ano nga tion nagahulat sang akon pamat-od.
“Ngaa wala ka gihapon makapangasawa, Tio Isong?” ang nadumdoman ko nga pamangkot.
“Amo ina ang isa ka butang nga akon napatumbayaan sa sobra nakon nga pagdanghos agud lamang makalambot ako sa isa ka mahimungayaon nga pangabuhi katulad karon,” sabat ni Narciso nga nagatulok sa akon mga ginikanan kag indi sa akon nga nagapamangkot. “Apang ang pagpangasawa sa akon, isa gihapon ka handum kag tinguhaon ko ina bilang katapusan nakon nga bulohaton sa kalibutan.”
“Ti may ara na ikaw nga nahunahonaan nga mangin asawa nimo?” pakiana ni Tatay.
Nagtulok si Narciso sa akon. Kinulbaan ako. “Indi pa nagakaigo nga tion ini nga ipabuyagyag ina nga butang,” pulong niya.
Gintulok ko si Tatay nga may pagpangabay apang indi nakon mapat-od kon ano gid ang akon ginapangabay. Apang si Tatay nagapaliaslias sang iya mga mata. Pagkagab-i wala matulogi sa pagpanumdom sang mga hitabu nga daw masampot sa pagguba sang matahum nakon nga mga plano sa akon kabuhi upod kay Geron. Kag. . .
Isa ka aga sa akon paggwa sa bintana sa diin matamdan ko dayon ang awto ni Narciso, wala na didto ang kotse.
Nakabatyag ako sang daku nga pagpasalamat kay daw naghayahaya ang kalibutan sadto nga aga. Nagaugoy-ugoy ako sang matahum nga ambahanon samtang nagapanilhig ako sa amon ugsaran. Ang akon hunahona didto kay Geron. Hinalagan lamang tinawag ako ni Nanay. May pagdali. Si Tatay naman? Nagdalandan ako pasaka.
“Naano si Tatay?” ang sal-ot ko sa akon hapu.
“Wala, a,” sabat ni Nanay. Sa iya kwarto nabatian ko ang halakhak ni Tatay. Mahagpok. Masadya.
“Dali di, Inday,” tawag ni Tatay. Nagpadayon ako sa hulot. Sa akon panulok yara si Tatay sa laning maayo nga kahimtangan kutob sang iya pagbalik halin sa ospital. Nagakulokadlaw sia sa akon.
“Kamusta ang imo pamatyag, Tay?” ang akon nabungat, indi ahug makahibalo ako sang iya kahimtangan kundi nga gusto ko lang nga makatikab.
“Maayo, maayo gid, Inday,” sabat ni Tatay.
“Pungko anay.”
Nagpungko ako sa tupad niya kag maghamboy sa iya abaga. “Daw importante gid ina, haw,” pulong nakon kag magpilit sang isa ka yuhum apang sa likod sina nagatahoptahop ang akon dughan.
“Importante para sa akon kag lani nag id sa imo,” pulong ni Tatay.
Daw nagdulog ang pitik sang akon tagipusuon. Nagtulok ako sa malayo. Nagtulok sia sa akon.
“Daw masubo ang imo nawong,” muno ni Tatay. “Itigana lang ina nga kasubo sat ion sang akon pagtaliwan,” langas niya.
“Daw wala man sing mga bagay nga dapat nakon kasub-an?” balos nakon nga nagyuhum nga nagtulok sa iya. “KOn sa bagay dapat ako magkalipay. Isa sina nga maayo ka na kag ina lang lubos ang akon kalipay.”
“Salamat, anak,” pulong ni Tatay. “Nalipay ako nga makabati sina. Apang labi ako nga malipay kon tagaan mo sing paborable nga pagtamod ang akon pangabay.”
Daw panghilak sa Abril ang akon nabatian. Nagsaku pa gid ang akon dughan. “Ano ina?” ang nabungat ko sa ulihi.
“Nakahibalo ka naman nga si Isong isa ka laon kag nagakinahanglan sia sang kaubay sa iya katigulangon. Makapamat-od ka nga indi mo sia pagpabug-atan pananglit magpabutyag sia sa imo?”
Daw ginpanaugan ako sang sentensiya nga kamatayon sa silya elektrika. Sa kalinong nga nagsunod mabatian ko ang rinongkadol sang akon dughan. Daw makatilingil nga daguob. Nagtindog ako. Wala man lang ako niya pagpnuggi. Ngagua ako kag maggawa sa bintana. Didto gintublag ako sang larawan ni Geron.
“Geron,” himulungon nakon sa akon kaugalingon, “kon indi gid man kita naaman sa tagsa, saligi nga higugmaon ta tubtob sa katubtoban.”
Ginpabakod ko ang akon buot kag magbalik sa hulot ni Tatay. Masubo ang iya nawong. Nadula na ang kaalikaya nga akon nakita kaina. Hinalukan ko sia sa agtang. “Tungod gid lamang sa imo, Tatay. Huo, Tatay.” Igu ko madiparahan nagatalalamos na ako sa luha.
“Salamat, anak,” ginpikpik ako ni Tatay sa abaga. “Ginapanumdom ko lang ang imo palaabuton. Nakahibalo ka naman nga nagtalabog tanan ang aton pagkabutang.”
Masabat pa ako kuntani nga handa ako mag-antus bagay sa pangabuhi nga katulad sina, apang indi ako gusto mapala ang kanayanaya sa nawong sang akon amay.
Sa pagbalik ni Narciso nagsugod ang akon pagpakunokuno kag makita ko ang kalipay nga nagahari sa nawong sang akon mga ginikanan samtang sa akon kasingkasing iban ang ginabatyag. Daw ginapuga ang akon tagipusuon. Sa gua sang akon ginabatyag nagpakita ako sing kaalikaya bisan pa kay Narciso nga indi nakon mahigugma tubtob san-o.
Sa adlaw sang amon kasal ni Narciso, nag-abot ang katapusan nga sulat ni Geron. “Ang imo pagpamana indi upang sa akon paghigugma sa imo. Ginhibian nakon ini sing tagu.”
Agud makaatipan sia sing maayo sa iya negosyo nagpuyo kami sa dakbanwa sa diin napasad ang nanarisari niya nga palatikangan. Diri sa siudad tapus ang walo ka tuig kag may duha kami ka bilog nga mga anak. Gin-estrok si Narciso nga nagbilin sa iya nga isa ka inutil. Mautitid nga gin-atipan ko ang akon bana ka gang iya negosyo. Kag sa tunga sining akon kasaku nag-abot si Geron.
Si Geron isa gihapon ka laon. “Wala ako magpangasawa, Rosa, sa pagpakilala sa imo nga ginahigugma ta ikaw gihapon.”
Sa amo ka lawig sang panahon nga naglipas nabatyagan ko gilayon sa amon pagkitaay nga may bahin sia gihapon sa akon kasingkasing. Kag sa tagsa ka hilway nakon nga tion sa pag-atipan sa akon bana didto ako sa luyo ni Geron. Mapiliton si Geron kag nangin maalwan man ako. Didto ako sa opisina ni Geron sang abtan ako sang panawag sang telepono iya sang nars nga akon gintulinan samtang yara ako sa mabudhion nakon nga buhat. Ginhaboyan ko sing halok si Geron kag magtawag na lang sang taksi.
Isa ka bulan nga malumbos si Narciso namutikan ko ang pagbalhin sang pagtamod ni Geron sa akon. Sadto ang tanan nakon nga ginahambal iya ginapamatian apang karon wala na sia tion na sa akon balibad nga tama sa iya kasaku. Laghong. Sing-al. Kusmod. Amo na ini ang nagasugata sang akon mga pagpaangga sa iya. Igu ako makahibalo nagtakop na ang bunepe ni Geron kag nagbalhin sia sa liwan nga duog nga wala nakon mahibal-i. Samtang nagahulat ako sang tugon gikan sa iya nagpitik ang kabuhi sa akon tagu-angkan. Apang wala gid sing tawag gikan sa iya amay.
KATAPUSAN